Në shekullin e IX para erës së re, studiuesit kanë zbuluar praninë e fisave ilire në jug të Italisë. Milan Shufflay, një prej tyre, ka theksuar bashkëpunimin gjuhësor ndërmjet shqipes dhe italishtes jugore të Abruceve dhe Puljes. Ky bashkëpunim përfshinte elemente të substratit të mesapëve dhe japigëve, që ishin fise ilire të shpërngulura nga bregdeti ilirik në shekullin e IX para erës së re dhe të vendosura në Gadishullin Apenin. Po kështu, shumë studiues, përfshirë edhe Hamp-in në vitin 1957, kanë theksuar se mesapishtja dhe ilirishtja janë gjuhë motra, dhe çka vlen për mesapishten, vlen edhe për ilirishten (Sh. Demiraj, vep. e cit. f. 185).
Fiset ilire të këtyre zonave u përzierën me popullsitë gjermane dhe kelte me kalimin e kohës dhe u asimiluan. Prandaj, në këtë shkrim do të përqendrohemi te ato fise ilire që nuk u përzierën në masë të madhe me keltët dhe gjermanët gjatë pushtimeve romake, duke ruajtur kështu individualitetin e tyre.
Në këtë kontekst, zona e Epirit në jug të Shqipërisë ka qenë e rëndësishme. Një debat historik ka ekzistuar për kufijtë e Epirit, me disa studiues që ndajnë Epirin në Epirin shqiptar dhe Epirin grek.
Në kohën e pushtimeve romake, fise ilire si Liburnët, të cilët shtriheshin në Dalmatinë e Veriut tek Alpet Dinarike, ishin një popull luftarak. Ata njiheshin për lundrimin në det dhe quheshin kusarë të njohur në Detin Adriatik. Liburnët ndikuan edhe në zonat tjera, duke përfshirë Italinë, Korfuzin dhe Durrësin përmes flotës së tyre të fuqishme. Shtëpitë e tyre ishin të ngjashme me kështjellat mbi male, ndërtuar kryesisht nga guri, por edhe me përdorimin e baltës dhe drurit. Brenda tyre kishin puse ose kroje, stallën (ahurin) dhe vathën, një karakteristikë e ndryshme nga shtëpitë e malësorëve të Shqipërisë së Veriut.
Dalmatët, fisi ilir në jug të Liburnëve, kishin qytetin më të madh, Solanën, në bregdetin Adriatik. Romakët e bënë Solanën kryeqytet të Dalmacisë, dhe Diokleciani ndërtoi një pallat të bukur aty.
Hulumtimet arkeologjike në Dalmaci kanë treguar se shtëpitë e dalmatëve ishin të ngjashme me kështjellat mbi mal, të ndërtuara kryesisht me gurë, por edhe me përdorimin e baltës dhe drurit. Këto shtëpi kishin puse ose kroje dhe stallën (ahurin) vathën, të ngjashme me ato të malësorëve në Shqipërinë e Veriut. Dalmatët u romanizuan gradualisht dhe humbën gjuhën e tyre. Pas pushtimit sllav, gjuha dalmatine u sllavizua, por ndryshimet fizionomike tregojnë se ata ende mbajnë ngjashmëri fizionomike ilire (M. Frashëri, vep. e cit. f. 73).
Ardianët ishin një fisi ilir që shtrihej në zonën e sotme të lumit Neretva, ndërsa Autarjatët shtriheshin në anën tjetër të lumit Neretva. Këto fise ilire qëndruan si kundërshtarë të rreptë ndaj kolonialistëve grekë në brigjet e Adriatikut që nga shekulli IV para erës së re.
Adrianët, megjithëse kishin një mbret ose mbretëreshë, nuk kishin një lidhje të fortë politike, morale ose shoqërore. Kjo slabësi e kolektivitetit të dobët ilir i lejoi mbretërit e tyre të mungonin fuqi shtetërore. Përveç mbretërive të tyre, ilirët kishin një formë federale të udhëheqjes mes fiseve të tyre, të cilat kishin kuvende dhe tradita të forta.
Adrianët praktikonin piratërinë dhe kusarëtinë detare, duke sulmuar qytetet e huaja dhe plaçkitur. Kjo sjellje nuk konsiderohej si turp, por si trimëri dhe tregti. Kolonitë greke kishin kërkuar ndihmë nga Roma për të mbrojtur veten nga kusarët ilirë. Këto sjellje të Adrianëve shkaktuan një luftë të Romës kundër mbretërisë ilire nën udhëheqjen e Teutës. Pasi ilirët e humbën këtë luftë, Teuta e transferoi kryeqytetin nga Risani në Shkodër dhe ndërtoi një kështjellë të fortë në kodrat që ende ekziston sot, por është rindërtuar nga romakët, venecianët, sllavët dhe turqit.
Në lumin Neretva jetonte fisilisht Daorët, të cilët kishin edhe monedhat e tyre me simbolin e anijes. Japodët ishin një fis ilir i madh që jetonte në brendësi dhe në bregdet të Bosnjës dhe Kroacisë. Ata ishin të organizuar në fise dhe nuk kishin një qeveri të centralizuar. Pasi Japodët, në mes të Bosnjës jetonin Desiatët, të cilët nuk përmenden nga romakët përveç në kontekstin e kryengritjes së Batonit. Desiatët fituan një shpërthim të njohur në kohën e Batonit, por pastaj u shtypën nga romakët.
Fisitë ilire të tjera që përmenden në këtë artikull përfshijnë Labëtët pranë Liqenit të Shkodrës, Dukleatët në Mal të Zi, Pirustët në Mirditë, Dardanët që shtriheshin nga Vardari në Drinin e Bardhë dhe gjerë deri në Timok, Partinët në fushën e Korçës, Albanët ose Arbanët në zonën e malet e Krrabës dhe Dajtit, Penestët në pjesën e sipërme të Matit dhe Drinit të Zi, Skritonët në Malësinë e Gjakovës.
Fiset ilire që përmenden nga autorë të lashtë grekë e romakë në jug të Shkumbinit dhe poshtë janë Epiri, Kassopia me qytetet e vjetra Prevezë dhe Nicopolis (Nikopojë), Amphilobia me kryeqytetin e vjetër Argos, Krahina e Sulit me suljotët, Ajdonia, Zagoria, dhe zona e sotme e Gjirokastrës, Konica dhe zona e krahinave të tjera të Shqipërisë së Jugut. Çështja e kufijve të Epirit ka qenë një temë debati për shumë vite me disa studiues që e quajnë edhe Toskëri.
Ky është një pasqyrë e shkurtër e fisave ilire dhe pranisë së tyre në kohën e pushtimit romak në Itali dhe Ballkanin Juglindor. Këto fise kanë lënë gjurmet e tyre në historinë dhe kulturën e këtyre vendeve dhe janë një pjesë e pasur të trashëgimisë historike të rajonit.
